علی اکبردهخدا نامی است جاودان در ادبیات ایران. مرد بزرگی که روزنامه نگاری نوین سیاسی را درایران بنیان نهاد و هنوز مقالاتی که او بنام "دخو" آن را امضاء می‌کرد کارپایه دانشجویان رشته روزنامه نگاری درایران میتواند باشد. از داغ دیدگان استبداد و دیکتاتوری و اختناق بود. داغ بزرگش، اعدام صوراسرافیل آزاده و مشروطه خواه ایران بود. همان که دهخدا در یک سوز دل سرود«.... جوان افتاد... یادآر ز شمع مرده، یاد آر»

کاربزرگ و جاودان دهخدا "لغت نامه" بزرگ فارسی است که پایان آن را عمر کفاف نداد و دکتر معین، سلف او دنبال کرد. او به تنهائی یک "انسکلوپتی فارسی" از خود باقی گذاشت، کاری که باید یک بنیاد عظیم می‌کرد و باید دنبال کند. با انتشار آن همه رژیم شاه اما و اگر داشت. آخر او فقط لغت جمع نکرده بود، وقایع سیاسی، روزشمارتاریخی، چهره نویسی و... نیز کرده بود و این با تاریخ نگاری آریامهری همخوانی نداشت. انقلاب شد و جلد سفید‌های آن بیرون آمد و ... جمهوری اسلامی نیز به سبک و سیاقی دیگر با آن مسئله پیدا کرد. تاریخ و شخصیت پردازی دهخدا آن نبود که اشغال کنندگان فرهنگستان ایران و بنیادهای نوین تاریخ نگاری و جمع آوری اسناد قصد انتشار آن را داشتند. این داستان هنوز ادامه دارد. همچنان که داستان غمبار شاهنامه در جمهوری اسلامی مسئله دارد. همه مسئله نیز آنست که شاهنامه از ایران و مقاومت ایرانی در برابر تهاجم فرهنگی عرب دفاع کرد و تاریخ و زبان پارسی را زنده نگهداشته و دهخدا لغات فارسی را از پیرایه‌های نچسب عربی؛ هر جا توانسته جدا کرده است. شاید از این دیدگاه، دهخدا فردوسی معاصر ایران بود. نه در شعر که در پاسداشت، نگهداری و گسترش لغت فارسی و فرهنگ و تاریخ ایران.

در کشاکش انحلال سلطنت و برپائی جمهوری، دهخدا بعنوان اولین کاندیدای مقام ریاست جمهوری درایران مطرح شد. شخصیتی ملی، سیاسی، ادیب، ستم دیده استبداد و از آن مهم تر، از کوره ارتجاع ستیزی و دفاع از ترقی و تحول ایران بیرون آمده. دیکتاتوری پهلوی که مستقر شد، بیم از این کاندیداتوری به کینه استبداد تبدیل شد. دهخدا را نمی شد سر پیری و به جرم طرح او بعنوان اولین رئیس جمهور ایران کشت، اما می‌شد به انزوا کشاند؛ و چنین کردند. او در انزوا همان کرد که فردوسی کرده بود. فرهنگ دهخدا را پایه ریخت.

آنچه در ادامه می‌خوانید، به مناسبت انتشار جلد اول و دوم لغت نامه دهخدا در سالهای 1325-1326 است که احسان طبری به استقبال این انتشار نوشت و در ماهنامه "مردم" که خود سردبیر آن بود، درهمان سالهای و در ستون کتاب‌های تازه انتشار منتشر ساخت:

لغت نامه  جلد 1و2

تالیف دهخدا

در1002 صفحه سه ستونی

 با قطع بزرگ نیم ورقی.

 با کاغذ سفید چاپخانه مجلس 1325

« ... ازقرن سوم هجری که بزبان کنونی شعرسروده شد واز قرن چهارم که درآن نثرنویسی آغاز گشت تا امروز که بیش وکم ده قرن میگذرد، شاعران‌بی‌بدیل ونثرنویسان بزرگ ما، این زبان را به مقامی ارتقا دادند که میتوان دقیقترین معانی وافکاررا به فصیح ترین وجه تعبیر... کند. در طی این ده قرن، زبان فارسی بتدریج وسعت گرفت ودرنظم ونثرلغات و ترکیبات فراوانی ازلهجه‌های محلی وزبان تازی راه یافت و... هرچه زمان گذشت برثروت آن افزوده گشت تا امروزکه پس ازده یازده قرن تحول و کمال... بدست ما رسیده است وبرما است که آنرا با کمال امانت... به اخلاف خویش بسپاریم... و این مقصود هنگامی به حاصل تواند آمد که درلغت فارسی اثر جامعی، نمودار ده قرن تطوروتکامل این زبان با شواهدی هرچه بیشتر از آثارنظم و نثرهریک از ادوار و قرون دردسترس عامه گذارده شود. لیکن با کمال تاسف باید گفت... گذشتگان ما به لغت نویسی کمترتوجه کرده اند و کتبی که تا کنون درین فن نوشته شده است هرچند هریک کم وبیش درخوروشایسته استفاده‌های معدود و معینی است، بهیچوجه کافی برای نیاز زمان نیست...»

هیئت مدیره مجلس شورایملی(اواخر دهه 1320) که طبق ماده واحده مخصوصی مامورتهیه وسائل چاپ این کتاب شده است با این جملات مقدمه خود را برلغت نامه بزرگ دهخدا شروع می‌کند. در این مقدمه آمده است که آقای دهخدا پس از یک مطالعه سی واند ساله « ... کتابی پرداخت که می‌توان گفت با کامل ترین لغت نامه‌های کنونی ملل راقیه برابر و از حیث عظمت موضوع و دقت واصابت نظرموجب اعجاب هرصاحب طبع وقریحه مستقیم است. کتابی که اگر آنرا دائره المعارفی عام نخوانیم‌بی‌شک دائره المعارف آینده زبان فارسی را پایه و بنیانی سخت استوار است.»

در« لغت نامه» دهخدا که ازمدت‌ها پیش همه درانتظارانتشارآن بودند « هم لغت فارسی وعربی و محاورات و هم اصطلاحات علوم و آداب فنون و حرف و تاریخ تطورهرکلمه با شواهد بسیار و تراجم رجال واعلام امکنه، درضمن قریب دومیلیون یادداشت گرد آمده است»  واگردرنظر داشته باشیم که شاید« این کتاب به پنجاه جلد هزارصفحه ای بالغ» شود، خواهیم دانست که قدم بزرگی برداشته شده است.

شرح جزئیات کارو کیفیت تدوین کتاب ودقائق فنی دیگرآن دردومقدمه جامع که آقای محمد قزوینی برجلد سوم نوشته اند خواهد آمد. دراین دو جلد لغات ازحرف ) آ(  شروع میشود و به لغت « اثبات» ) درآخرجلد دوم (  پایان می‌پذیرد.

با انتشار « لغت نامه» دهخدا گذشته از اینکه ازین پس برای ‌بی‌سوادی عمدی ‌بی‌مایگان بهانه ای وجود نخواهد داشت، همه فارسی زبانان نیزخواهند توانست با زحمت اندکی، خلاصه ای از فرهنگ بسیار وسیع گذشته ما را همیشه دردسترس خود داشته باشند. ما درعین حال که موفقیت آقای دهخدا را ازصمیم قلب خواهانیم، امیدواریم که بزودی مجلدات دیگر« لغت نامه» نیزدردسترس فارسی زبانان قرار داده شود.