تا زمانی كه روزنامه صبح امروز منتشر می‌شد، تلاش من اين بود كه در هر شماره موضوعی درباره قتل ‏های زنجيره‌ای مطرح شود و گمان نمی كنم هيچ شماره‌ای از آن روزنامه خالی از مطالبی مربوط به ‏قتل‌های زنجيره‌ای باشد. اما به هر تقدير، روزنامه بسته شد و مجرايی برای طرح ديدگاه‌ها درباره قتل ‏ها به گونه‌ای سيستماتيك باقی نماند. اكنون كه "نامه" (نشريه‌ای كه درداخل كشور منتشر می‌شود) شريف شما قصد دارد در بخشی ويژه به اين ‏موضوع بپردازد، فرصت را غنيمت می‌شمارم‎ ‎و تلاش می‌كنم نكاتی را معروض دارم. من پرسش شما را ‏كه موضوع آن، آثار قتل‌های زنجيره‌ای بر روند اصلاحات است، به سه بخش كوچك تر تقسيم می‌كنم ‏و به آثار كوتاه مدت، ميان مدت و دراز مدت قتل‌های زنجيره‌ای بر اصلاح طلبان می‌پردازم.‏

الف- آثار كوتاه مدت: طبعاً تكانه اوليه ناشی از قتل‌های زنجيره‌ای بر همگان گران آمد. بعد از يك ‏پيروزی شيرين در انتخابات، اين آزمونی سخت بود كه اصلاح طلبان با آن رو به رو می‌شدند. گويی به ‏آن‌ها نهيب زده می‌شد كه "حُقه مُهر بدان نام و نشان است كه بود" و دوم خرداد تفاوت ماهوی با ‏دوران قبل و بعد از خود ايجاد نكرده است. اگر قبل از دوم خرداد، اتوبوس ارمنستان را داشتيم؛ حالا هم ‏تكه تكه كردن داريوش و پروانه و مختاری و پوينده و ديگران را داريم و قصه همان است كه بود.‏
‏ اين نهيب، در پی آن بود كه اگر دولت بيست ميليونی كشش ندارد، همين جا استفاده بدهد و برود؛ ‏چرا كه به قول آن ها، رييس جمهور قبلاً نيز در پرونده اش دو مورد قهر و يك مورد استعفا داشت. ‏بدين ترتيب تلاش شد تا پيش بينی آنان كه می‌گفتند دولت نوپای خاتمی شش ماهه سرنگون خواهد ‏شد، درست از آب در آيد‎.‎‏ همان‌ها كه معتقد بودند؛ "راستی خاتم فيروزه ی بو اسحاقی / خوش ‏درخشيد ولی دولت مستعجل بود." ‏

اما علی رغم اين نهيب‌ها و غريوها، دولت اصلاحات پايمردی كرد و تا پذيرفتن مسؤوليت از سوی يك ‏وزارت خانه از همين دولت پيش رفت؛ كاری كه كم تر در دنيا سابقه دارد. ‏
شما بنگريد؛ اگر بتوانند مدارك بدرفتاری يك سرباز آمريكايی را محو كنند، امكان ندارد كه دولت ‏آمريكا آن سرباز را به پای ميز محاكمه بكشاند و جرم او را علنی كند. اما در اين جا، بخشی از تشكيلات ‏امنيتی را به عنوان جريان خود سر به مردم معرفی كردند. جريانی كه از امكانات دولتی ارتزاق می‌كرد ‏و برنامه‌های خود را پيش می‌برد.‏

همين شجاعت اوليه دولت برای پی گيری موضوع، اصلاح طلبان را تشجيع كرد كه می‌توانند موانع راه ‏توسعه سياسی را از پيش پای خود بردارند و افق‌های روشنی را در مقابل خود ببينند. در همين دوران ‏بود كه روزنامه‌های اصلاح طلب، به عنوان گروه‌های حقيقت ياب به دنبال كشف زوايای تاريك پرونده ‏افتادند تا جريانی را كه می‌خواست كشور را به سمت پليسی شدن سوق دهد منزوی سازند و آنان را ‏مجبور كنند تا دست به حركاتی بزنند كه رسواتر شوند؛ مانند تهيه برنامه چراغ(به ابتكار حجت الاسلام روح الله حسينيان- خسرو) يا نوشتن مقالاتی برای ‏گريز از نگاه تيز بين مردم.‏

در اين مرحله، البته آثار مثبت بين المللی پی گيری دولت را نيز نمی توان فراموش كرد و دنيا با اعجاب ‏و تحسين به اين پديده می‌نگريست. اين امر باعث بالا رفتن پرستيژ دولت نيز شد.‏
پوشيده نيست كه در همان اوايل كار، دولت در پی گيری پرونده، ضعف هايی هم از خود نشان داد، به ‏خصوص آن كه اعلام كرد خود را موظف به دنبال كردن بيش از چهار قتل نمی داند. همچنين سطح پی ‏گيری را از مباشران به سطح عاملان اصلی بالا نبرد. اين امر باعث شد كه بر خلاف ادعای دولت كه قرار ‏بود غده سرطانی را در آورد و چشم فتنه را كور كند؛ امكان متاستاز به ساير اندام‌ها فراهم شود كه ‏نمونه اش را در 18 تير ديديم. ‏

به ياد دارم كه در همان زمان، نمايندگان كانون نويسندگان از رييس جمهور درخواست ملاقات كردند و ‏با وجود تلاش من برای ترتيب ملاقات، رييس جمهور اين امر را به خود من كه در آن زمان مشاور ‏ايشان بودم محول كردند. من تقاضا كردم كه آقای مسجد جامعی هم همراه من باشند. بدين ترتيب، ‏نمايندگان كانون نويسندگان، قدم رنجه فرموده، به دفتر ما آمدند. به خوبی برخی از چهره‌ها را به ياد ‏دارم؛ مرحوم گلشيری، آقای دولت آبادی، خانم سيمين بهبهانی، خانم فرشته ساری، آقای علی اشرف ‏درويشيان، آقای چنگيز پهلوان و برخی چهره‌های ديگر كه در خاطرم نمانده است.‏
در جريان آن ملاقات، اولين تقاضای آنان، امنيت بود. می‌گفتند كه جانشان در خطر است و مرتب ‏تهديد می‌شوند و بعضی از شب‌ها را در منزل اقوام می‌گذرانند. به ياد صحبت‌های بهزاد نبوی در ‏دوران پيش از وقوع قتل‌های زنجيره‌ای افتادم كه به آقای خاتمی می‌گفت: "اگر رقيب شما برنده ‏شده بود، جای ما گوشه زندان اوين بود. اما حالا كه شما انتخاب شده ايد، آن‌ها حتماً ما را ترور می‌‏كنند". من اين قصه را برايشان تعريف كردم و آن‌ها هم تلخ خندی بر لب آوردند. خواسته‌های ديگری ‏هم داشتند كه پی گيری كردم و در مورد مسأله امنيت، قرار شد وزارت كشور مأموريت حفظ امنيت ‏جانی آنان را برعهده بگيرد.‏

مجموعاً می‌توان گفت كه در كوتاه مدت و در چند ماهه پس از قتل ها، دولت اقتدار لازم را نشان داد و ‏توانست جريان خودسر را منكوب كند. خودسر كه می‌گوييم؛ منظور جريان هايی هستند كه غير ‏مسؤولند و به جايی نيز پاسخ گو نيستند. البته اختيارات دارند ولی به موازات آن مسؤول اعمال خود ‏نيستند. در بسياری از كشورهای آمريكای لاتين مثل آرژانتين و شيلی، جريان گم شدگان وجود دارد ‏كه مادران همراه با عكس فرزندانشان، ميتينگ‌های بزرگ بر پا می‌كنند. اين نشان دهنده آن است كه ‏جرياناتی خارج از مسؤوليت قانونی، دست به آدم ربايی می‌زنند و با سر به نيست كردن آدم ها، فجايعی ‏عظيم را به بار می‌آورند. ‏

مثلاً در همين قصه قتل‌های كرمان، با اين كه قصه سياسی نيست، عده‌ای خود سر دست به چند فقره ‏قتل فجيع زده اند با استناد به بندهايی از قانون جزا كه در آن تصريح شده است؛ اگر كسی ديگری را با ‏شبهه مهدورالدم بودن به قتل برساند، قصاص از او ساقط است و تنها بايد ديه بپردازد، و اين عده حالا ‏هم منتظر بخشودگی هستند. اين سوء استفاده از خلاء قانونی در كشور ماست و معلوم نيست كه كی و ‏كی قرار است اين موارد را در قانون جزا اصلاح كند. تازه آقايان به فكر تشكيل ستاد حفاظت اجتماعی ‏افتاده اند كه قضيه را ده‌ها برابر تشديد خواهد كرد. يك نفر هم پيدا نمی شود كه تجربه كشوری مثل ‏پاكستان را در دوره ضياء الحق در تشكيل" شرطه الخميس" بررسی كند و ضايعات و گرفتاری‌های اين ‏كشور را در تشكيل اين سازمان نشان دهد.‏

ب- آثار ميان مدت: بعد از گذشت حدود يك سال و با سرد شدن موضوع، كمابيش آثار ميان مدت ‏قتل‌ها معلوم شد. از جهتی با دستگيری عاملان قتل ها، ديگر شاهد تروری سياسی نبوديم؛ هر چند ‏قتل‌های زنجيره‌ای غير سياسی هميشه روی می‌دهد؛ مثل خفاش شب، قتل‌های پاكدشت و ... كه ‏ناشی از مسأله‌ها و انحراف‌های اجتماعی است و در اين جا، به بررسی آن گونه قتل‌ها كاری نداريم.‏
‏ در بررسی آثار ميان مدت، می‌توان گفت كه وزارت اطلاعات در قياس با تشكيلات موازی كه در حال ‏شكل گيری بود و بنا را بر خشونت گذاشته بود تا حدود زيادی وجهه مناسبی پيدا كرد. به هر حال و به ‏قول معروف؛ "هر رشته ی پاره می‌توان بست / ليكن گرهيش در ميان هست". می‌خواهم بگويم كه ‏اصلاح طلبان نوعی بدبينی نسبت به رقبای خود احساس كردند و اين كه مسأله آن ها، حيات و ممات ‏اصلاحات است و به چيزی كم تر از آن رضايت نخواهند داد، به خصوص كه روند پی گيری پرونده نيز ‏به دست اندازهای بيهوده و گاه مضحك افتاد.‏

از آن سو، بالا بردن مطالبات مردم درباره پی گيری قتل ها، اصلاح طلبان را وادار می‌كرد كه فشار ‏خود را بر دولت زياد كنند و دولت نيز توان آن را نداشت كه با قوه قضاييه به چالش برخيزد. كم كم ‏مردم به اين نتيجه رسيدند كه اصلاحات و اصلاح طلبان توان ادامه راه را ندارند و پرچمی را كه برداشته ‏اند، سنگين تر از آن بوده است كه بتوانند آن را حمل كنند و به مقصد برسانند.‏
‏ شعار عبور از خاتمی و به يك معنا شعار عبور از اصلاح طلبان حكومتی در همين مقطع مطرح شد. ‏مخصوصاً وقايعی مثل كوی دانشگاه، باطل كردن 700 هزار رأی در انتخابات مجلس ششم برای وارد ‏كردن برخی چهره‌ها و حركت‌های ايذايی لباس شخصی ها، نشان از آن داشت كه دولت اقتدار كافی ‏برای پيش برد دموكراسی در كشور را ندارد. اما به هر حال نمی توان ناديده انگاشت كه شوك اوليه ‏ناشی از قتل‌های زنجيره‌ای و پی گيری‌های دولت، جامعه را به شدت سياسی كرده بود. مردم پی ‏گير اخبار بودند، هنوز روزنامه‌ها خوانده می‌شدند، جامعه مدنی رفته رفته تقويت می‌شد و احزاب ‏سياسی به خود شكل می‌دادند. اين موارد را نبايد ناديده گرفت، مخصوصاً با اعلام نتايج مجلس ششم ‏خون تازه‌ای در رگ‌های اصلاحات جريان پيدا كرد. نتيجه دور بعدی انتخابات رياست جمهوری و ‏تجربه شوراها را نيز می‌توان به اين فهرست افزود. برخی از موارد گفته شده، نتيجه بلاواسطه قتل‌های ‏زنجيره‌ای نيست ولی در مجموع و با تسامح می‌توان آن موارد را نيز محصول فرعی قتل‌ها برشمرد؛ ‏مثلاً در جريان ترور خود من مردم خيلی بسيج شدند.‏

پ- آثار دراز مدت: در دراز مدت، اين قضيه كماكان دو وجهی خواهد ماند. از يك سو بركاتی در ‏جهت دموكراسی در برخواهد داشت. به قول معروف؛ "ديدی كه خون نا حق پروانه شمع را / چندان ‏امان نداد كه شب را سحر كند؟" به نظر من، خون پروانه اسكندری، درخت نوپای دموكراسی در ايران را ‏آبياری كرد. من از ميان همه كشته شدگان، با فروهرها و اقای مجيد شريف آشنا بودم و به

مجيد شريف ‏قولی داده بودم كه با رفتن او، همچنان بدهكار ماندم. ‏

خون كشته شدگان قتل‌های زنجيره ای، برخی از موانع دموكراسی را از پيش پای اين ملت برداشت، ‏اما از سوی ديگر اين نمره منفی را در كارنامه اصلاحات باقی گذاشت كه نتوانسته است به عهد با مردم ‏وفا كند. حتی بعضی پا را فراتر گذاشته اند و معتقدند كه اساساً اصلاح طلبان از ابتدا با رقبايشان سروته ‏يك كرباس بوده اند و در اين قضايا، نوعی تقسيم نقش صورت گرفته است؛ چه برای فريب مردم، چه ‏برای فريب جهانيان. اكنون شاهد آن هستيم كه غربی ها، به ويژه آمريكايی ها، روی اين نكته پافشاری ‏می كنند كه اصلاح طلبان و غير اصلاح طلبان يك پارچه هستند و بنابراين ما تنها با مردم صحبت می‌‏كنيم. ‏

از ديد بسياری از مردم نيز اين به نوعی باز گشت به شرايط پيش از دوم خرداد است و به معنای آن ‏است كه همگی دوباره سوار اتوبوس ارمنستان شده ايم و روز از نو، روزی از نو. وقتی پس از يك ‏شكست، آدم دوباره خود را سرجای اول ببيند، احتمال اين كه بار ديگر تلاش به خرج دهد و كمر همت ‏بر ميان بندد و كار را شروع كند، كم است. به همين لحاظ، نوعی سياست گريزی يا نشستن به اميد ‏دست غيبی يا حركت‌های كور افراط گرايانه در ميان برخی ديده می‌شود كه هيچ كدام از آن‌ها پاسخ ‏حل مسأله دموكراسی در ايران نيست و اين روند ادامه دارد تا چشم انداز تازه‌ای پيدا شود.‏
پی نوشت:‏

1- مرحوم مجيد شريف، بعد از باز گشت به كشور، چند بار نزد من آمد. ايشان از خانواده‌ای كاشانی ‏و اصيل بودند؛ از ناحيه مادری به مرحوم ملا احمد نراقی نسب می‌بردند و از ناحيه پدری به مرحوم ‏ملامحمد شريف كاشانی. ضمن صحبت هايی كه با هم داشتيم، ايشان از قصد خود برای ترجمه كتاب ‏زندگانی "رزا لوكزامبورگ" سخن گفتند. من به ايشان گفتم كه كتابی قديمی دارم كه در عكسی از آن، ‏آخرين لحظات لوكزامبورگ و "كارل ليپكنخت" به تصوير كشيده شده ست و مرگ فجيع آنان را به ‏دست فاشيست‌ها نشان می‌دهد. مرحوم مجيد شريف از من خواست اگر ممكن است نسخه‌ای از آن ‏عكس را برايش تهيه كنم كه ضميمه كتابش كند. اجل مهلت نداد و او خود به سرنوشت لوكزامبورگ ‏دچار شد.‏