در سالروز 16 آذر، محمد خاتمی رييس‌جمهور كه دو سال در دانشگاه حضور نيافته بود، در مراسمی كه به همين مناسبت در سالن چمران دانشكده‌ فنی دانشگاه تهران ترتيب يافته بود شركت كرد. خبرگزاری‌های داخلی و خارجی سالن مذكور را مملو از دانشجويان گزارش كردند و اضافه كردند كه در بيرون و محوطه اطراف سالن نيز جمع زيادی در فضای آزاد سخنان خاتمی را گوش كردند. به محض ورود محمد خاتمی به سالن سخنرانی، دانشجويان به ياد گذشته‌ها سرود ياران دبستانی را خواندند و در ادامه آن سرود "ای ايران“ را.

هم حاضران در سالن و هم دانشجويانی كه پشت در مانده بودند، بارها با "كف زدن" خاتمی و سخنان او را تائيد كردند واين درحالی بود كه برخی سئوالات فردی و يا حتی اعتراضات جمعی دانشجويان با انگيزه تاكيد بر كوتاهی و عقب نشينی خاتمی با صراحت مطرح شد. از جمله شعارهای جمع كه بارها يكصدا تكرار شد "رفراندوم، رفراندم، اينست شعار مردم" بود و شايد به همين دليل بود كه خاتمی در بخشی از سخنان خود روی ظرفيت‌های قانون اساسی كنونی تاكيد كرد. او در همين بخش به سلطنت طلب هائی كه پست از انقلاب و سرنگونی آزاديخواه شده اند نيز اشاره كرد.

رييس‌جمهور پيش از آغاز سخنان خود تأكيد كرد كه در اين جلسه بيشتر سعی دارد سخنان دانشجويان را بشنود و در ابتدا تنها مواردی را درباره‌ 16 آذر مطرح می‌كند و در پايان مراسم و پس از شنيدن سخنان دانشجويان در مورد دغدغه‌های خود و آنها با ايشان سخن می‌گويد.

خاتمی پس از ارائه تحليل خود از شرايط جهانی و داخلی سالهای پس از جنگ دوم و رسيدن به جنبش استقلال طلبی پس از كودتای 28 مرداد در دانشگاه و واقعه 16 آذر اعلام كرد كه برای شنيدن صحبتهای دانشجويان در خدمت آنان است.

رييس‌جمهور پس از شنيدن سؤالات نمايندگان تشكلهای دانشجويی، هنگام پاسخ به سؤالات آنها، همزمان با ابراز احساسات دانشجويان خطاب به آنها تأكيد كرد كه اينجا جايگاهی است كه بايد دموكراسی را قبول داشته باشيم، فقط ديكتاتورها هستند كه غير خود را قبول ندارند؛ ما بايد با عقايد مختلف يكديگر را تحمل كنيم.

خواهران و براداران اعتقاد دارم و به اين اعتقاد پايبندم كه راهی جز استقرار مردمسالاری برای نجات كشور نيست. اسلام هم در صورت حفظ مردمسالاری حفظ می‌شود؛ در صورتی كه بينشی از اسلام داشته باشيم كه با معيارهای مردمسالاری سازگار باشد. در اسلامی كه من می‌شناسم رأی مردم، تشريفاتی نيست . حكومت و همه‌ اركانش بايد متكی به رأی مردم باشند.

حتی حكومت منسوب به اسلام، اگر مورد توافق مردم نباشد، قابل قبول نيست. (دانشجويان با كف‌زدن سخنان رييس‌جمهور را تأييد كردند) اسلامی كه من می‌شناسم نه تنها با رأی مردم در نظام و حكومت تحقق پيدا می‌كند كه در بقای آن هم متكی به رأی مردم است. اگر روزی مردم حكومت را نخواستند، او حق تحميل خود را با زور بر مردم ندارد (دانشجويان بار ديگر سخنان رييس‌جمهور را تأييد كردند).

برای اينكه بتوانيم دين سازگار با مردم‌سالاری داشته باشيم، بايد در دين نوآوری كنيم نه اينكه بدعت بگذاريم. نوآوری در دين يعنی به گونه‌ای دين را بفهميم و عمل كنيم كه پاسخگوی سؤالها و نيازهای جامعه باشد.

نمی‌توان تحولات امروز بشر را از جمله در مورد زنان با توجه به رشد اجتماعی، همچنان ناديده گرفت و آن را متناسب با نظام‌های قبيله‌ای ديد.

با كمال تأسف، پس از درگذشت امام، می‌بينيم كه بازهم بينشن‌های محافظه‌كارانه بعضا در جامعه‌ ما حاكم می‌شود. (دانشجويان كه با سكوت سخنان رييس‌جمهور را گوش می‌دادند با كف‌زدن صحبتهای وی را تأييد كردند). اين نظر من است كه يك ذره از آن عدول نكرده‌ام و همچنان با كمال افتخار آن را ادامه می‌دهم.

وی با اشاره به منتقدانی كه معتقدند خاتمی شعارهايی داد و از شعارهای خود عقب نشست، گفت: عقب‌نشينی از چه؟ چرا دوستان فكر و تصور می‌كنند و وقتی تصورشان جور نشد، می‌گويند عقب‌نشينی!. بنده چه شعاری دادم كه از آن عقب‌نشينی كردم؟ (دانشجويان فرياد زدند آزادی انتخاب) كه رئيس‌جمهور به آنها گفت: جا برای بحث وجود دارد.

اگر هم عقب‌نشينی بوده، بنده در مقابل هيچ‌كس و هيچ‌چيز عقب‌نشينی نكرده‌ام، در مقابل نظامی كه به آن معتقدم، عقب‌نشينی كرده‌ام .اعتقاد بنده به اصلاحات در درون نظام بوده است و اصلا جمهوری اسلامی را دستاورد بزرگ مردمی‌ترين انقلاب، يعنی انقلاب خودمان، می‌دانم.

رييس‌جمهور سخنان خود را در حالی ادامه داد كه دانشجويان وی را يكصدا تشويق می‌كردند:

 به عنوان انسانی كه درك جامعه را دارد، حفظ اين نظام را لازم می‌دانم. برادران و خواهران! انقلاب تصميم دلبخواهی اين و آن نيست، يك پروسه و عزم مهم تاريخی است و چيزی نيست كه به خواست بنده بوجود آمده باشد و امروز بنده تصميم بگيرم كه انقلاب نباشد.

انقلاب اسلامی ايران را مرحله‌ مهم تاريخ عظيم كشور ايران و دفاع از آن را برای دموكراسی، آزادی و نجات از سلطه‌ بيگانگان بر خود فرض می‌دانم. همچنين انقلاب اسلامی را مردمی‌ترين انقلاب روزگار می‌دانم كه بدون اتكا به سلاح، با كلام و با رهبری باصلابت و جهت‌گيری مدبرانه و با حضور مردم پيروز شد. احساساتی برخورد نكنيم. امروز همانها كه خواستار آزادی و دموكراسی هستند اگر از اين منشأ دور بيفتند گرفتار گرگان بزرگی خواهند شد. باز می‌گويم درد مزمن ما استبداد ديرپاست و دوای درد مزمن ما مردمسالاری. ما خواستار آزادی هستيم و از آن گريزی نيست. ما پيشرفت می‌خواهيم برای اينكه بمانيم و سربلند باشيم (جمعی از دانشجويان فرياد زدند رفراندوم، رفراندوم اين است شعار مردم) رييس‌جمهور گفت: ان‌شاءالله قدرت به شما هم می‌رسد.

خاتمی با بيان اينكه ما ناچاريم كه آزادی را نهادينه كنيم، گفت: من معتقدم جمهوری اسلامی در جهت تحقق اين خواست بوجود آمد. حال هم اگر اشكالی وجود دارد عصبانی نشويد. شما جوان هستيد و نمی‌دانيد مسأله چيست. اگر هم اشكالی وجود دارد در ظرفيتهای معطل‌مانده قانون اساسی است نه در قانون اساسی.

در حاليكه دانشجويان با كف‌زدنهای مداوم رييس‌جمهور را يكصدا تأييد می‌كردند، وی اظهار داشت كه نمی‌گويم قانون اساسی وحی منزل است و قابل تغيير نيست. قابل تغيير است اما آيا ما همه‌ ظرفيتهای قانون اساسی را كه می‌تواند حداقلهای نظام دموكراتيك را پديد بياورد پياده كرده‌ايم تا به فكر تغيير آن باشيم. به قانون اساسی بايد عمل شود. اشكال را نبايد به قانون اساسی و نظام گرفت. از جمله سازوكارهای تعبيه‌شده در قانون اساسی مهار و پاسخگوكردن قدرت در همه‌ اركان آن است. بايد بكوشيم اين اصل قانون اساسی پياده شود.

رييس‌جمهور خطاب به دانشجويان يادآور شد: شما می‌گوييد اصلاحات از درون قانون اساسی كه استراتژی من بوده چه كرده است؟ الان به شما می‌گويم. می‌گويم كه چه كرده است. الان آقايان معترضان در مقابل رييس‌جمهور ايستاده‌اند و با كمال آزادی شعار می‌دهند. در كشورهای جهان سوم قدرتمندترين قدرتهای رسمی در برابر مردم و در برابر آزادی حقوق مردم قرار دارند. اگر اصلاحات هيچ نتيجه‌ای نداشت جز اينكه حكومت و دولت منتخب مردم يك لولوی زورگو نباشد و در برابر مردم نايستد، همين اندازه كافی بود.

در ايران امروز انتقاد به فلان دستگاه دسته سوم نظامی و قضايی با برخوردهای شديد مواجه می‌شود، ولی دولت با آغوش باز از انتقاد استقبال می‌كند. ما بايد ياد بگيريم، و بگذاريم هزينه‌اش را دولت منتخب بپردازد،‌ نگوييم دولت ضعيف است و برخورد نمی‌كند. دولت از اين جهت خيلی هم قوی است. دولت می‌توانست مثل خيلی‌های ديگر بگيرد و ببندد اما اين كار را نكرد، چون استراتژی‌اش تحمل بود كه مايه‌ دموكراسی است.

از هيچ‌كس شكايت نكرده‌ام و هيچ‌كس را تحت پيگرد قرار ندادم، در حاليكه می‌توانستم. اگر هم ديگران به بهانه‌ تضعيف دولت و اهانت به رييس‌جمهور قصد تسويه‌حساب با ديگران را داشتند با آنها برخورد كردم. ابزار سركوب، حذف و صاحب تاريك‌خانه در بسياری از كشورهای پيشرفته يعنی نظام اطلاعاتی و امنيتی است، كه امروز با سعه‌ صدرترين دستگاه نظام ماست؛ در عين‌حال امروز وزارت اطلاعات شما به جهت تسلط در داخل و خارج بر عواملی كه واقعا امنيت ما را به خطر می‌اندازند، بسيار قوی‌تر و مؤثرتر از گذشته و آماده‌تر و هوشيارتر برای حفظ منافع ملی است، اما در حيطه‌ منافع خود فقط امنيت حاكمان را در نظر ندارد، بلكه حاكميت مردم را در نظر دارد؛ از اين رو قابل اعتمادترين و امنيت‌بخش ترين ارگان نظام شما، نظام امنيتی و اطلاعاتی است. اين تحول در تاريخ دويست ساله‌ كشور سابقه نداشته است. اگر هم فعاليت تشكيلات موازی را شاهد هستيم اشكالی است كه بايد حل شود.

تأكيد می‌كنم حالا كه راه درست، حركت در درون جمهوری اسلامی است زيرا مطمئن باشيد آن سوی جمهوری اسلامی نظام دموكراتيك به معنای واقعی كلمه نخواهد بود. گول رانده‌شدگان از انقلاب را كه می‌خواهند برای ما سوغات آزادی و دموكراسی بياورند، نخوريد. راه دموكراسی از مسير جمهوری اسلامی می‌گذرد.

خاتمی با اشاره غيرمستقيم به طرفداران سلطنت گفت:

آنها كه امتحان خود را پس داده‌اند معلوم است كه با ادعای دموكراسی‌خواهی‌شان چه كرده‌اند و چقدر صادقند.

در بخش ديگری از همين مبحث، خاتمی با اشاره غير مستقيم به جريانات داخلی كه سلطنت طلب نيستند اما اصلاح از درون نظام جمهوری اسلامی را ناممكن اعلام كرده اند گفت:

آنها كه تازه واردند، اگر توانستند خودشان را تحمل كنند، دولت امكانات در اختيارشان می‌گذارد تا دموكراسی را در مملكت پياده كنند. دموكراسی درمان درد ماست، اما بعنوان كسی كه كم و بيش مطالعه و تجربه دارد به شما اطمينان می‌دهم مردمسالاری جز از طريق سازگاری با دين در كشور ما قابل تحقق نيست.

آنهايی كه با دين ما مشكل دارند، حرف تازه‌ای نمی‌زنند و حرفهای سطحی آنها را ديگران نيز زده‌اند، بايد بدانند با اين تز كشور را به مسير خطرناكی می‌اندازند كه آن سويش معلوم نيست. اگر همه‌ اصلاح‌طلبان بدون احساسات با شعارهای آغازين حركت اصلاح‌گری حركت می‌كردند و با طرح مرتب عبور و مرور ترافيك را سنگين نمی‌كردند، قطعا امروز وضعی بهتر از اين داشتيم.

دوران من به سر آمد، اما اگر قرار بر طلبكاری باشد، من طلبكارم. نه از ملت كه ولی‌نعمت ماست و همه چيز خود را برای استقرار يك نظام مردمی سازگار با دين داده است و امروز هم اگر خطری باشد نه تنها شعاردهندگان بلكه همان مردان و زنانی كه دستهايشان در خدمت به جامعه پينه بسته است، به صحنه خواهند آمد، همانگونه كه در جنگ تحميلی به ميدان آمدند، اما به نمايندگی از اين ملت، از برخی جريانات طلبكارم. از كج‌انديشان متعصب قدرت‌طلبی كه حركت اصلاحات را ناديده گرفته‌اند، طلبكارم، از كسانی كه مطالبات مردم را نديدند و در برابر آن صف‌آرايی كردند و همچنين در برابر مطالبات مردم كه برخاسته از آرمانهای آنها بود و در دوم خرداد متجلی شد، ايستادند، طلبكارم، زيرا تنگ‌نظرانه ايستاند و سنگ‌اندازی كردند و از كسانی كه در برابر آنچه كه در مردم ايجاد اميد كرده و وجهه‌ ايران را در جهان اسلام و در دنيا بازيافته بود ايستادند تا آن را خراب كنند طلبكارم.

در برابر اين ملت، متفكران دنيای غرب - نمی‌گويم سياستمداران - و بسياری از كشورها به تعظيم برخاستند. دنيای اسلام با حركتی كه اين ملت و مطالبات تازه‌ای كه مطرح كرد و رأی‌ای كه داد و الگوی مناسبی را كه در مقابل وابستگان به غرب و در مقابل جنبش طالبانی ارائه داد و به آن روی آورد به تعظيم برخاست. طلبكاری از آنان است كه در مقابل اين حركت ايستادند و زيانهای بزرگی را متوجه مردم بزرگوار ما كردند.

 در پاسخ به سؤالات نمايندگان تشكلهای دانشجويی، خاتمی گفت:

همانها كه می‌گفتند اگر اين تفكر بيايد انقلاب شكست می‌خورد، بعد از پيروزی اين حركت برای انتقاد از آن مشكلات فراوانی آفريدند و با كمال تأسف جمهوری اسلامی را كه جايگاهی والا پيدا كرده بود، به خاطر اين كج‌رويها به جايی رساندند كه با كمال وقاحت از سوی آمريكا محور شرارت معرفی و فشارهای اين‌گونه زيادتر شد؛ من از اينها طلبكارم.

خاتمی در بخش ديگری از سخنان خود بی‌آنكه از كسی نام ببرد، آشكارا از تندروی‌های برخی روزنامه‌ها و نشريات طرفدار اصلاحات پس از دوم خرداد انتقاد كرد و گفت:

از بعضی‌های ديگر هم طلبكارم. از بخشی از اصلاح‌طلبان كه تجربه‌ سه بار تكرار شده در مشروعيت بعد از شهريور 20 (اشاره به آزادی‌های سياسی- مطبوعاتی پس از سقوط ديكتاتوری رضا خان- دوران نخست وزير دكتر مصدق- پس از پيروزی انقلاب 57) و بعد از انقلاب اسلامی را به خاطر جوزدگی تكرار كردند. همه‌ مطالبات مردم را در بخشی از مطالبات سياسی خلاصه كردند و اينكه حركت اصلاحی هيچ كاری برای مردم نكرده است، و حال كه می‌خواهيم توضيح بدهيم با هو و جنجال جلو اين توضيح را می‌گيرند. رفتاری كردند كه زمينه را برای سخت‌گيری نيروهای متعصب شديدتر كرد و متأسفانه پايگاه خود را در ميان اكثريت متدينين مردم از دست دادند.

درهمين بخش  وی  گفت:

امروز متأسفانه در اردوگاه اصلاح‌طلبان صداهايی می‌شنويم كه دشمنان اين ملك و ملت آن را بيان می‌كنند. (دانشجويان رييس‌جمهور را به دليل بيان اين سخنان تشويق كردند).

من به جمهوری اسلامی معتقدم و آن را راه رهايی و دستاورد نيرومندترين و مردمی‌ترين و معنوی‌ترين انقلاب دوران می‌دانم. جمهوری اسلامی را قبول دارم كه چه به لحاظ نظری و چه به لحاظ عملی با مواضع مردمسالاری و آزادی و پيشرفت سازگار باشد. از ياد نبريد كه در برابر مفهوم جمهوری اسلامی ايرانی، عبارت طالبانی افغانستان اسلامی هم وجود دارد.

معتقدم اصلاحات يك فرآيند است نه يك پروژه. اين فرآيند مردمسالاری  است. اين چهار فرآيند جز با رشد جامعه و با حضور مردم و تحول در بينش مردم و حاكمان فراهم نمی‌آيد. ما بايد ظرف جامعه را برای مردمسالاری آماده كنيم اما متأسفانه با توجه به برخی بحثها می‌بينيم كه با استقرار مردمسالاری فاصله زيادی داريم.

معتقدم مدعيان اصلاح‌طلبی تا دير نشده بنشينند، به انتقاد از خود بپردازند و ببينند چه به دست آورده‌اند و چه از دست داده‌اند و چرا از دست داده‌اند؟

رييس‌جمهور در ادامه با اشاره به انتخابات مجلس هفتم، خاطرنشان كرد كه اين انتخابات، انتخابات خوبی نبود. اين در حاليست كه من تأكيد كردم انتخابات بايد آزاد و عادلانه باشد، ولی روند نشان می‌داد كه اينگونه نيست. به شدت گفتيم كه انتخابات را برگزار نمی‌كنيم، جلسه‌ای در حضور مقام معظم رهبری برگزار شد و نسبت به روند انتخابات انتقاد كرديم. نظر ايشان اين بود كه انتخابات برگزار شود و ما هم نظرمان اين بود كه شرايط آماده نيست. قرار شد شرايطمان را بگوييم. آن شرايط را نوشتيم (من و آقای كروبی). نظر رهبری مساعد با آن بود. ارجاع شد به شورای نگهبان و بر اين اساس تصميم به برگزاری انتخابات گرفته شد، متأسفانه شورای نگهبان نه تنها به عهد خود، كه به نظر رهبری نيز توجه نكرد.

خاتمی در بخش ديگری از سخنان خود، با اشاره به مذاكرات اتمی و توافق با سه كشور بزرگ اروپائی و مخالفت خوانی هائی كه از سوی جناح راست و نظامی حاكميت می‌شدو گفت:

دوستی و دشمنی را بگذاريد برای بعد. روند حركت در مذاكرات با آژانس اتمی و اروپا خطر بزرگی را از ايران رفع كرد و اگر تدبير و درايت نبود مشكلاتی داشتيم.

ان‌شاءالله هم حقمان را می‌گيريم و هم مملكتمان را از توطئه‌های ديگران مصون نگه می‌داريم.