محمد خاتمی
به ياد و نام دانشجويان
ايستاده سخن می گويم!
مسعود بهنود

درساختمانی صد وهفتاد ساله در مرکز لندن که از حدود سی سال پيش دانشجويان مسلمان ايرانی جلسات خود را در آن برگزار می کنند، و از بيست سال قبل متعلق به کانون توحيد [انجمن اسلامی دانشجويان ايرانی بريتانيا] است، از غروب روز شنبه (4 نوامبر) گروه زيادی از ايرانيان و اعضای کانون گرد آمدند تا به سخنرانی محمد خاتمی رييس جمهور سابق ايران گوش بسپارند.

آقای خاتمی که از پنج روز پيش برای شرکت در چند رويداد عملی و دانشگاهی در بريتانيا به سر می برد، بلندپايه ترين شخصيت ايرانی است که از زمان تاسيس جمهوری اسلامی در بيست و هشت سال قبل به بريتانيا سفر کرده و حضور در جمع دانشجويان ايرانی آخرين بخش از برنامه ديدار وی بود.

در گوشه ای از سالن کانون توحيد لندن در کنار شمعی فروزان مجسمه ای از دکتر علی شريعتی قرار داشت که تشييع جنازه وی در همين محل، سی سال قبل از مهم ترين و پرجمعيت ترين رويدادهای ايرانی در پايتخت بريتانيا بوده است.

نسلی که اينک به عنوان دانشجوی ايران ميزبان رييس جمهور سابق بودند، نسل دوم از بنيادگذاران اتحاديه دانشجويان مسلمان هستند که اکثر آن ها با انقلاب اسلامی در بيست و هشت سال قبل در راس مديريت های دولتی قرار گرفتند.

مراسم با فيلمی گشوده شد که از عکس های دو دوره رياست جمهوری محمد خاتمی توسط دانشجويان کانون توحيد لندن ساخته شده بود و وی را در روزهای خوش و ناخوش آن دوران نشان می داد. فيلمی که در لحظه هائی از آن حاضران به شدت متاثر شدند و در بخش هائی خنده و شادی سراسر سالن را فراگرفت.

اصلاحات و خاتمي

سعيد رضوی فقيه که به تازگی به دبيری اتحاديه سراسری انجمن های اسلامی دانشجويان ايران در اروپا و آمريکا انتخاب شده گفت حتی اگر آقای خاتمی نامزد رياست جمهوری نمی شد و يا رای لازم را کسب نمی کرد، فضيلت وی او را در ميان دولتمردان مشخص می کرد، فضيلت بر بنياد عقلانيت. بر همين اساس، بر خلاف" شعار اصلاحات مرد و شکست خورد، بايد گفت اصلاحات هست چون خاتمی هست." آنگاه به دعوت دبير انجمن اسلامی دانشجويان ايرانی مقيم بريتانيا، محمد خاتمی در ميان ابراز احساسات ايرانيانی که سالن کانون را پر کرده و عده زيادی از آنان هم موفق به ورود به جلسه نشده بودند، پشت تريبون قرار گرفت و گفت به احترام دانشجويان که امروز [سيزده آبان] به نام آنهاست ايستاده سخن خواهد گفت.

رييس جمهور سابق سخنان خود را با به مناسبت روز دانشجو [سيزده آبان] با اشاره ای به اهميت اشغال سفارت آمريکا آغاز کرد و گفت وقتی در اولين مصاحبه خود با شبکه خبری سی ان ان از گروگان ها و خانواده شان به دليل آزاری که ديده بودند، با تاکيد بر اين که آن واقعه واکنش ظلمی بود که در ۲۸ مرداد به مردم ايران روا داشته شد، عذر خواستم [خانم مادلين آلبرايت] وزير خارجه دولت وقت آقای کلينتون به خاطر شرکت آمريکا در کودتا از مردم ايران عذرخواهی کرد که کاری بزرگ بود و معلوم شد که با زبان مناسبت می توان در راه حل معضلات و گشودن گره ها گام برداشت. اما در آن زمان نه در تهران و نه در آمريکا، شرايط مساعد نبود.

هويت و بی هويتي

محمد خاتمی آن گاه سخن اصلی خود را به هويت و بی هويتی اختصاص داد و بی هويتی را با داشتن هويت تنگ و متصلب همسنگ گرفت و گفت بی هويتی به نهيليسم و در نهايت نابودی خود می انجامد و هويت متصلب و انعطاف ناپذير به تعصب بی منطق و در نهايت نابودی ديگران منتهی می شود. رييس مرکز گفتگوی تمدن ها در انتقاد از کسانی که تروريسم و اسلام را همزاد می دانند گفت اين درست است که درگيری اسلام و غرب زمينه را در ميان مسلمانان مساعد تروريسم کرده است اما تروريست ها [مسلمان هم] عموما در دنيای مدرن پرورش يافته اند، چنان که عوامل حمله دقيق و محاسبه شده هواپيماها به برج های تجارت جهانی در يازده سپتامبر هم.

آقای خاتمی در واکاوی کنش ها و واکنش ها در جريانات اجتماعی و سياسی، به غرور انسان غربی ناشی از تحولات علمی و صنعتی قرون نوزده و بيست پرداخت که خود را در استعمار، ناهنجاری های اجتماعی و انهدام محيط زيست نشان داد و واکنش آن در دهه شصت [قرن بيستم] آشکار شد که جنبش دانشجوئی آرمانخواه به نقد و تخريب گذشته رسيد. اما امروز جنبش دانشجويی کجاست. کجاست آن آرمانخواهی های بی فرياد. سخنران با تاکيد بر اين که انسان بی هويت نمی توانست زندگی کند گفت انسانی که دچار بحران هويت شود به سوی هويت های مصنوعی گام می برد و اين همان است که در رشد نازيسم و فاشيسم در جوانان امروز غرب، و در رشد اسلامگرايی افراطی در ميان مسلمانان تجلی می يابد.

رييس جمهور سابق ايران که در پايان پنج روز حضور و سخنرانی در چند دانشگاه، مرکز پژوهشی چتم هاوس و مرکز مسلمانان بريتانيا، در آخرين سخنرانی خود برای دانشجويان ايرانی ضمن اشاره به اسلاموفوبيا[ اسلام هراسي] افراطی در غرب و نفی مطلق غرب در ميان مسلمانان اين دو طرز تفکر افراطی را نمونه هائی از هويت های متقاطع خواند، در حالی که به گفته وی هويت های متداخل مطابق تعاليم اسلام است که بر اساس آن می توان در مرز هويت ها زيست، اما بی مرز دوست داشت.

صد و پنجاه سال

آقای محمد خاتمی که بارها سخنانش با ابراز احساسات حاضران قطع شد در پايان سخنان خود تاکيد کرد که ايرانيان صد و پنجاه سالی است که در پی آزادی، استقلال و پيشرفت بوده اند، روشنفکر، آخوند و توده مردم همين را گفته و خواسته اند. از استبداد، وابستگی و عقب افتادگی رنج برده اند حالا چه شده که ما از به کار بردن توليدات ديگران هم ناتوانيم.

اين شخصيت سياسی و فرهنگی با اشاره به بافت اعتقادی جامعه ايران گفت از آن جا که جامعه ايرانی دين باورست، به دست آوردن آزادی و استقلال بی دين نمی شود، اما دين هم تا با اين دو اصل سازگار نباشد، موفق نيست. چنان که حرکت های غيردينی موفق نشدند و دين هم اگر با خواست های ملت سازگار نشد، به جائی نرسيد.

تحليل ديگر مبتکر طرح گفتگوی تمدن ها از جامعه ايرانی جايی بود که به ذکر اهميت جامعه ايرانی پرداخت و گفت نفت عامل اصلی نيست بلکه اين گستره ايران و مردمان با فرهنگش هستند که بزرگ ترين منطقه اند، چنان که آمريکا لشکر می کشد و به عراق و افغانستان حمله می برد و در هر دو مورد "دشمنان ايران" سرکوب می شوند و چون انتخابات آزاد در آن جا شکل می گيرد دوستان ايران بر کار می آيند.

در پايان سخنان آقای خاتمی از ميان انبوهی سئوال که از دور و نزديک رسيده بود، به چند تا پاسخ داده شد از جمله وقتی از تلخ ترين و شيرين ترين خاطره های دوران رياست جمهور پرسش شد و وی ماجرای حمله لباس شخصی ها و ماموران را به کوی دانشگاه، و هم اغتشاش های پس از آن را از بدترين خاطرات خود دانست و در عين حال به پايان دومين سال رياست جمهوری خود اشاره کرد که هم بهای نفت به سطح پائين رسيده بود و هم موجودی ذخيره گندم به اندازه چند روز.

از ميان شيرين ترين خاطرات هشت سال دولت اصلاحات، آقای خاتمی به دو تا بسنده کرد. اول زمانی که تاسيسات عسلويه گشوده شد و ديگر آخرين ديدار با دانشجويان " آن جا که چند دانشجوی معترض که از قضا به حق هم نبودند، در کشوری با صدها سال تاريخ استبدادی توانستند بدون لکنت زبان و ترس، در برابر بالاترين مقام اجرائی کشور بايستند و بی آن که ذره ای نگران باشند، از وی انتقاد کنند".

در ميان سئوالات از تحولات جنبش دانشجوئی پرسيده شد، آقای خاتمی از دکتر صادق طباطبائی از بنيان گذاران اتحاديه دانشجويان مسلمان ايرانی سراسر جهان خواست که در اين باره پاسخ گويد.

سخنگوی دولت موقت مهندس بازرگان از چهل سال قبل يادآورد که گروهی از دانشجويان ايرانی که در اروپا به تحصيل اشتغال داشتند برای مقابله با موج رو به رشد و پرتلالو جريان های چپ و در جست وجوی هويتی خاص گرد هم آمدند و اين اتحاديه بنيان گذاشته شد.

ديدار صميمانه و پرشور رييس جمهور سابق که وی را رهبر جنبش اصلاحات دوم خرداد نام نهاده اند نشان داد که با گذشت يک سال از دوری وی از قدرت همچنان در دل کسانی جا دارد که نه سال قبل با رای شگفت آور خود شور و اميدواری بسياری برانگيختند و چهار سال بعد تائيدش کردند.