|
زندان قصر اکنون موزه است. گفته می‌شود
زندان اوین هم قرار است تبدیل به باغ موزه شود. گویا زندانی
عظیم در حاشیه‌ی تهران در حال ساخته شدن است.
قصر قاجاری دوران فتحعلی شاه – در زمان رضا
شاه و بدستور او- نخستین زندانِ مدرن ایران شد و پس از انقلاب
57، نخستین زندانی بود که در آن بازداشتی های رژیم سرنگون شده
زندانی شدند و حاج عراقی را که خود سالها به جرم شرکت در ترور
حسنعلی منصور نخست وزیر شاه در همین زندان بود، رئیس آن کردند.
مجموعه‌ی زندان قصر از دو بخش اصلی قدیم و
جدید تشکیل شده. بخش قدیم همان زندان «مارکوف» است که به
دستور رضا شاه و به مدیریت «سرتیپ درگاهی» ساخته شد. و بخش
جدید‌تر «زندان سیاسی» ست که در دوران پهلوی دوم ساخته شد.
تلاش های زیادی انجام شده تا این زمین
بایر و پر خاطره به پارک تبدیل شود. اما با تمام درختان و
محیطی که بازسازی شده، هنوز سنگینی خون و اجسادی که در این خاک
خفته‌اند بر هوا سنگینی می‌کند. آب نما‌ها و حوض و آب رسانی به
سبک باغ ایرانی در محوطه‌ی بیرونی زندان مارکوف کار گذاشته
شده‌اند. عنوانِ «آب خنک خوردن» نخستین بار در این زندان و با
خاطر چشمه‌ای که ازآن می‌گذشت به کار برده ش.
روی دیواره‌ی ورودی از داخل، نام‌های
بسیاری از زندانیان به شکل برش‌های فلزی تعبیه شده است. نخست،
نام اکثر زندانی ها بر این دیوار حک شده بوده، اما بعد، تعداد
زیادی از نام‌ها حذف شد.
در باغِ بیرونی (همان حیاط وسیع سابق)
تعداد زیادی از مجسمه‌های انتزاعی کار گذاشته شده است که نام
هنرمند آنها معلوم نیست. برج مشهورِ دیده بانی زندان قصر
اکنون دارای یک «ال سی دی» ست و بیشتر حکم تزیین دارد. اما در
حد فاصل شرقی باغ هنوز می‌توان بافتِ تلخِ سالهای پایانی زندان
قصر را بازشناخت.
بخش تاریخی تر زندان قصر شامل زندانی موسوم
به مارکوف است. زندان مارکوف توسط معماری روسی به همین نام
طراحی و ساخته شد. مارکوف که بعنوان یک افسر(قزاق) تزاری وارد
فوج قزاق ایران شده بود، پس از انقلاب اکتبر روسیه در ایران
ماند. او بازسازی دارالفنون، ساختمان پست و تلگراف تهران و
بانک ملی را نیز بر عهده داشت. ساختمان مدرسه معروف البرز نیز
از یادگارهای اوست.
او زندان قصر را بر اساس «هشت ضلعی» ساخت.
از «هشتی» کمک گرفت و زیر بخش ورودی «زیر هشت» ساخته شد. زیر
هشت برای تنبیه اولیه زندانی‌ها و بازجویی نخستین به کار
می‌رفت. این اصطلاح بعد‌ها در اوین، قزل حصار و حتا زندان‌های
شهرهای دیگر نیز متداول شد.
بندها و سلول‌ها قصر همه بازسازی شده‌اند.
درهای آهنی برداشته شده و بخش‌هایی از تاریخ که این زندان به
خود دیده است به عنوانِ غرفه‌های موزه طراحی شده‌اند و طراحان
باغ موزه، تلاش کرده اند تا با استفاده از اشیاء واقعی بخش
هایی از تاریخ را بازنمایی کنند.
نخستین هواپیما (طیاره) در زمان احمد شاه،
آخرین شاه قاجار، به ایران آمد و به دلیل فقدانِ فرودگاه در
میدان مشق به زمین نشست. آن طیاره را به محوطه‌ی قصر آوردند و
خلبان بعد از بازسازی از همین نقطه بلند شد و رفت.
در کودتای صغیر دوران محمد علیشاه قاجار
علیه مجلس و مشروطه، یک توپ قزاقی، از همان‌هایی که «لیاخوف»
قزاق به میدان بهارستان برد و مجلس شورای ملی را بمباران کرد
نیز به شکلی نمادین در بند اول قرار داده شده. آن توپ‌ها از
زندان قصر به بهارستان کشیده شدند.
بند دوم در دالانی مجزا ساخته شده و در آن
سلول‌های انفرادی قرار دارند. در ورودی بند دو، مجسمه دو
مامور نظمیه به سبک رضاخانی ایستاده‌اند.
سلول های انفرادی «تیمور تاش» وزیر دربار
رضاشاه که بدستور او به قتل رسید ، «پنجاه و سه نفر» که قربانی
بزرگ آنها دکتر تقی ارانی بود که باز بدستور رضا شاه در زندان
شهربانی تهران به قتل رسید و بعد‌ها که بیشتر آنها توانستند
زنده بمانند و پس از سقوط رضا شاه از زندان بیرون بیایند بنیان
گذاران حزب توده شدند. همه آنها در این بند و در یک سلول بسیار
تنگ زندانی بوده‌اند.
همچنین «فرخی یزدی»، شاعر آزادیخواه و
روزنامه نگار ایرانی که در زندان یزد دهان او را بدستور ضیغم
الدوله حاکم این شهر دوختند نیز در این بند حبس بوده و بر
دیوارهای آن شعر نوشته است. فرخی یک دوره نماینده مردم یزد در
مجلس نیز بود در همین زندان توسط «پزشک احمدی» با تزریق آمپول
هوا به قتل رسید.
«اصغر قاتل» ، «نصرت الدوله فیروز»،
«جعفرقلی خان بختیاری»، «علی مردان بختیاری» و بسیاری از افراد
مشهور دوران رضا شاه در این زندان در بند بوده، به قتل رسیده و
یا اعدام شده اند.
در بندهای عمومی و بزرگ‌تر، مجسمه‌هایی از
گچ و برنز ساخته شده‌اند که ارزش هنرمندانه ندارند. اما به
نوعی نشان دهنده‌ی محیط زندان هستند. در یکی از این سلول‌ها
آوازِ واقعی یک زندانی که در آن سالها ضبط شده بود پخش می‌شود.
سلولی نیز به یاد زندانیان دارای حبس‌های
طولانی طراحی شده است. «صفر قهرمانیان» که پس از سقوط حکومت
خود مختار آذربایجان طولانی ترین زندانی شاه بود و همچنین
«محمدعلی عمویی» که ازجمع افسران سازمان نظامی حزب توده بود که
پس از کودتای 28 مرداد زندانی شدند و تا انقلاب 57 در زندان
ماندند مهم‌ترین آنها هستند.
رویکرد عمومی اطلاعاتی که در زندان قصر به
مخاطبان داده می‌شود، برپایه‌ی تبلیغات رسمی جمهوری اسلامی
است. و کشته هایی که از آنها یاد شده طبعا همچون «نواب صفوی»
و فداییان اسلام هستند.
هواخوری و ملاقات
تمام بندها به «هواخوری» زندان منتهی
می‌شوند. این هواخوری در دوران زندان خاکی بوده و زندانی‌ها
اشیای زیادی در زمین آن مخفی می‌کردند. «صفرقهرمانیان» گفته
بود: «دو تا رادیو داشتم که تو هواخوری قصر چال کردم فقط خودم
می‌دونم کجاس."
هواخوری اکنون با آب نما و نور‌پردازی به
محیطی جالب تبدیل شده است. گاه انسان از خود می‌پرسد اگر زمان
شکسته شود و ناگهان یک زندانی به این محیط بیفتد چه حالی به او
دست خواهد داد.
زندان قصر اعدام های بسیاری به خود دیده
است. محل این اعدام ها کمابیش معلوم است. در آنجا چهار تیرک
چوبی به شکل مفهومی رنگ آمیزی و نورهای سرخ از آنها بیرون
می‌زند. این یادمان به اعدام «فداییان اسلام» در همین محل
اختصاص دارد. جالب است که در چند متری این یادمان دیواری قرار
دارد که بسیاری از اعدام شدگان سال 57 پای آن تیرباران شدند.
در دوران استبداد پهلوی دوم زندان سیاسی
تاسیس شد. این بخش که در شمال باغ قرار دارد سر و شکل زندان
خود را بیشتر حفظ کرده است.
در ورودی زندان تصویر زندانیان پیش از
انقلاب، البته آنهایی که همسو و دست اندرکار جمهوری اسلامی
بوده‌اند آویخته شده است. در میان آنان زندانیانی که خود مبدل
به زندانبان شدند، «اسدالله لاجوردی» به چشم می‌خورد.
بخش ملاقات از تاثیرگذارترین محل های این
زندانِ خاطره انگیز است.
سلول‌های زندان سیاسی به همان شکل اصلی خود
حفظ شده است.
یکی از موحش‌ترین بخش‌های زندان، بندِ «شب
آخر» است. جایی (قرنطینه) که زندانیِ اعدامی را شب قبل از
اعدام می‌آوردند و حبس می‌کردند.
هنگام بیرون آمدن از بند سیاسی باز عکس ها
جلب توجه می کنند. عکسی از «حسین شریعتمداری»، مدیر کنونی
کیهان، نیز در این مجموعه وجود دارد. آنها برای توجیه
رفتارهای فعلی خود سخت به این تاکید‌های تاریخی نیازمندند.
باید درانتظار بود و دید آیا این تبدیل شدن
ها و تغییرات، و این پاک کردن ها و ساختن ها در خوانش آیندگان
تاثیر خواهد گذاشت؟
پیک نت 31 فروردین |
