نیروهای مسلح ایران در دهه ۸۰ میلادی شروع به سرمایه گذاری قابل توجهی در سیستم های پدافند هوایی کرد که در جنگ ایران و عراق با دستیابی به شبکه ای از سیستم های چینی ساخته شده بر اساس سیستم S-75 شوروی آغاز شد و قابلیت های پیشرفته هدف گیری در ارتفاعات را برای کشور فراهم کرد. پس از نزدیک شدن به اتحاد شوروی؛ ایران در دهه ۹۰ به سامانه‌های دست دوم دفاع هوایی دوربرد S-200D ساخت شوروی با هدف‌گیری بی‌نظیر با برد ۳۰۰ کیلومتر دست یافت که برای اولین بار پوشش قابل‌توجهی در سراسر حریم هوایی کشور را فراهم کرد. پوشش راداری قدرتمند این سامانه‌ها همچنین خسارات جدی به تاسیسات راداری ناشی از حملات عراق در طول جنگ ایران و عراق را جبران کرد. با این وجود، پدافند هوایی ایران از تکنولوژی پیشرفته دفاعی عقب ماند زیرا روسیه از اواسط دهه ۹۰ شروع به صدور خانواده جدید سامانه‌های S-300PM خود کرد که مجموعه‌های متنوعی از کلاس‌های موشکی مکمل را با قابلیت‌های هدف‌گیری دوربرد و تحرک بالا به شیوه‌ای بی‌سابقه ترکیب می‌کرد.

با کاهش قابل توجه تقاضای چین برای S-300PM دردهه ۲۰۰۰ و از آنجایی که ایالات متحده و متحدان غربی آن به بررسی گزینه‌هایی برای حمله به ایران پس از تهاجم به عراق ادامه دادند، ایران در سال ۲۰۰۷ اولین سفارش خود را برای سامانه‌های دفاع هوایی دوربرد روسیه با تحرک بالا - یعنی S0PMU-301- ارائه کرد. این سفارشات برای کمک به جبران کاهش شدید تقاضای چین مورد استقبال قرار گرفت. با این وجود، S-300PMu-1 نسبت به S-300PMU-2 که در دهه گذشته به چین فروخته شد، یا S-400 جدید که در خود روسیه عملیاتی شده بود، توان بسیار کمتری داشت، اما همچنان یک پیشرفت انقلابی برای شبکه ایران بود. با این حال، در سال 2010، دولت جدید مدودف، رئیس‌جمهور وقت روسیه، فروش اس-300 را قبل از تحویل گرفتن متوقف کرد که منجر به پیامدهای دیپلماتیک قابل توجهی بین دو کشور شد. اگرچه ایران در اوایل دهه ۲۰۰۰ به سامانه‌های برد کوتاه Tor-M1 روسی با سامانه‌های موشکی ضد کروز پیشرفته دست یافته بود، اما دیگر قادر به خرید قابل توجهی نبود.

درحالیکه اتحاد شوروی ثابت کرده بود که تامین کننده قابل اعتمادی برای ایران است، روسیه پس از فروپاشی اتحاد شوروی به مراتب در برابر فشارهای غرب ضعیف بود و چندین قرارداد تسلیحاتی با ایران را در دهه ۹۰ لغو کرد، از جمله مجوز تولید تانک های T-72 را و در عین حال از تجهیز نیروی هوایی ایران به جنگنده های میگ ۲۹ و سوخو۲۴ همانطور که اتحاد شوروی انجام می داد سرباز زد که نشان‌دهنده میزان نفوذ فوق‌العاده‌ای بود که جهان غرب بر روسیه داشت. روسیه در سال ۲۰۱۵ پس از امضای توافقنامه هسته ای برجام و یک سال پس از کاهش روابط مسکو با غرب بر سر مناقشه اوکراین، محدودیت های خود را برای فروش سامانه های اس-۳۰۰ لغو کرد و در فاصله ای کوتاه بین آوریل تا اکتبر ۲۰۱۶ روسیه اس-۳۰۰ توانمندتر را به ایران عرضه کرد. این سامانه ها در اصل برای سوریه ساخته شده بودند البته پیش از آنکه مسکو تحت فشار غرب از این قرارداد خارج شود و از تأمین سامانه های دفاع هوایی دوربرد مدرن دمشق خودداری کند. اطلاعات کمی در مورد بومی سازی سیستم هایی که ایران دریافت کرده است وجود دارد، اما این سیستم ها به استفاده از رادارهای اکتساب هدف 96L6E، رادارهای درگیری هدف 30N6E2 و رادارهای مدیریت نبرد 64N6E2 معروف هستند.

در کنار اس-۳۰۰، منابع روسی در سال ۲۰۰۰ فاش کردند که ایران به سامانه راداری برد بلند رزونانس دست یافته است که نسبت به هر سیستم راداری دیگر در این کشور موقعیت یابی را در مناطق بسیار وسیع‌تری ارائه می‌دهد. الکساندر استن شیلین، معاون مدیر عامل مرکز تحقیقات رزونانس، در آگوست همان سال فاش کرد: «در ابتدای سال ۲۰۲۰ این رادار هواپیماهای اف-35 آمریکا را شناسایی و آنها را ردیابی کرد و پرسنل رادار در حال انتقال اطلاعات از جمله مسیرهای پروازهای F-35 بودند. این امر به وضوح تأیید می کند که هواپیماها را به طور قابل اعتماد ردیابی می کند و اطلاعات قابل توجهی از مواضع دارایی‌های دشمن از جمله هواپیماهای رادارگریز را در مناطقی بسیار فراتر از حریم هوایی کشور فراهم می‌کند. ایران همچنین در سال ۲۰۲۰ گزارش داد که موشک‌های جدیدی را برای سامانه‌های اس-300 روسیه دریافت کرده است، که گمان می‌رود موشک‌های 48N6DM هستند که برد هدف‌گیری 250 کیلومتری را تسهیل می‌کنند.

درحالیکه اتکای ایران به سامانه‌های پدافند هوایی زمینی عمدتا به دلیل کمبود جت های جنگنده بسیار قابل توجه است، نقش سیستم‌های روسی نسبتاً محدود است. خروج روسیه از قرارداد اس-300 در سال 2010، ایران را به توسعه سیستم های دفاع هوایی خود که در نبرد مورد استفاده قرار گرفته اند، سوق داد. یک اتفاق قابل توجه در می ۲۰۱۹ رخ داد، زمانی که سامانه سوم خرداد ساخت ایران یک پهپاد نورث روپ گرومن RQ-4A Global Hawk را در نزدیکی حریم هوایی کشور سرنگون کرد. بخش عمده ای از سامانه های برد دور ایران شامل انواع پیشرفته باور-373 و 15 خرداد و همچنین انبارهای قابل توجهی از اس-200 است که به نوسازی در کشور ادامه داده اند.

پدافندهای اس ۳۰۰  در تعداد نسبتاً کمی تولید می شوند و با توجه به اینکه قدمت نوع PMU2 به دهه ۹۰ برمی گردد، گزارش شده است که به طور قابل توجهی نسبت به آخرین سیستم های بومی در حال خدمت، توانایی کمتری دارد. در حال حاضر سیستمهای راداری روزونانس مهم‌ترین دارایی دفاع هوایی روسیه در خدمات ایران است. در حالی که قدرت سامانه‌های پدافند هوایی ساخت داخل ایران نامشخص است، یکی از ضعف‌های کلیدی شبکه پدافند هوایی ایران فقدان حسگرها یا سنسورهای قدرتمند بالابرنده است که نشانگر اتکا بسیار زیاد سیستم ها به رادارهای زمینی است.

تلگرام راه توده:

https://telegram.me/rahetudeh